SES BİLGİSİ

Ses Bilgisi Konu Anlatımı içerisinde öğreneceklerimiz ; 

-Ünlü-ünsüz harfler 

-Büyük ünlü uyumu 

-Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

-Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

-Ünlü Düşmesi

-Ünsüz Düşmesi

-Ünlü Türemesi

-Ünsüz Türemesi

-Ünlü Daralması

-Ulama

-Dudak ünsüzlerinin değişimi 

**Türkçe de 8 ünlü 21 ünsüz olmak üzere 29 harf vardır.

Ünlü harfler; a,e,ı,i,o,ö,u,ü

Ünsüz harfler; b,c,ç,d,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z

Kalın Ünlüler: a,ı,o,u

İnce Ünlüler: e,i,ö,ü

Düz ünlüler: a,e,ı,i

Yuvarlak Ünlüler: o,ö,u,ü

Ünsüz Harfler

Sert Ünsüzler: f,s,t,kç,ş,h,p

Yumuşak Ünsüzler: b,c,d,g,ğ,j,l,m,n,r,v,y,z

Büyük Ünlü Uyumu

Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalınsa kelimenin sonuna kadar bütün ünlülerin kalın olması gerekir ancak kelimenin ilk hecesinin ünlüsü ince ise sonuna kadar bütün ünlüler ince olmalıdır. Bu ses olayına büyük ünlü uyumu denir.

Örnekler;

-Hediye

-Dolap

-Koltuklar

-Defterim

-Kalem

-Sandalye

Uyarı !!!!!!!!!!! Büyük  ünlü uyumu tek heceli kelimelerde aranmaz.

Örnekler;

Su, ip, ot, top, ev, kurt …

Uyarı !!!!!!!!!!! Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Örnekler;

Aslanağzı, hanımeli, Çanakkale, Kırıkkale …

Uyarı !!!!!!!!!!!Türkçe olduğu halde zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumuna aykırı hale gelmiş kelimelerde vardır.

Örnekler;

Ana-Anne

Alma-Elma

Karındaş-Kardeş

Kangı-Hangi

Ataş-Ateş

Uyarı !!!!!!!!!!!-daş eki bazı kelimelere geldiğinde uymayabilir.

Örnekler;

Meslekdaş, gönüldaş — uymaz

Vatandaş, arkadaş, yoldaş — uyar

Uyarı !!!!!!!!!!!Yabancı kelimelerde genel olarak büyük ünlü uyumu aranmaz çünkü bazı yabancı sözcükler büyük ünlü uyumuna uymazken bazıları uyabilir.

Örnekler;

Gazete, televizyon, viraj — uymaz

Hukuk, ahlak, sanat — uyar

Uyarı !!!!!!!!!!!Türkçede ‘-yor- ken -leyin -mtrak-li -gil -daş’ ekleri genelde büyük ünlü uyumuna uymaz. Ancak uyduğun da olabilir.

Akşamleyin

Amcagil, Akşamki, Geliyor, Yeşilimtırak, Meslektaş, Koşarken uyar

Teyzemgil, gelirken, kırmızımtırak — uymaz

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

‘-p,-ç,-t,-k’ sert ünsüzleriyle biten sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki p,ç,t,k harfler yumuşayarak b,c,dg,ğ dönüşür bu ses olayına ünsüz yumuşaması (değişimi) denir.

P—b

Ç—c

T—d

K — g,ğ

Örnekler;

Kitap-ı — kitabı

Ağaç-a — ağaca

Tarak-ı — tarağı

Geçit-i — geçidi

Uyarı !!!!!!!!!!!Tek heceli bazı sözcükler ünsüz yumuşaması kuralına uymaz.

Uymayanlar                                             Uyanlar

İp-i — ipi                                                  yurt-u — yurdu

Ot-u — otu                                                tat-ı — tadı

Top-u — topu                                          

Uyarı !!!!!!!!!!!Sert ünsüzle biten özel isimlerde söyleyişte yumuşar ancak yazarken olmaz.

Zonguldak-ı — Zonguldak’ı

Sertaç-a — Sertaç’a

Ahmet-i — Ahmet’i                      

Uyarı !!!!!!!!!!!Yabancı sözcüklerde ünsüz yumuşaması gerçekleşmez.

Sanat-ı — sanatı                    hukuk-u — hukuku

Cumhuriyet-i—cumhuriyeti         

Hürriyet-i — hürriyeti

Uyarı !!!!!!!!!!!Yapım eki olan ‘-t’ eki ile türetilen sözcüklerde yumuşama olmaz.

Yaz-ıt — yazıt-ı — yazıtı

Yap-ıt à—  yapıt-ı — yapıtı

Ünsüz Benzeşmesi(Ünsüz Sertleşmesi)

Sert ünsüzle biten ‘f,s,t,k,ç,ş,h,p’ ile biten sözcüklere ‘c,d,g’ ile başlayan ek getirildiğinde bu gelen ekler ‘ç,t,k’ye dönüşür. Bu ses olayına ünsüz benzeşmesi denir.

Süt-cü — sütçü                     çalış-gan — çalışkan

Sınıf-da — sınıfta                 

Uyarı !!!!!!!!!!! Özel isimlere, rakamlara, kısaltmalara, getirilen eller ve de ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.

Örnekler;

Yozgat-da — Yozgat’ta

Sivas-da — Sivas’ta

15.05-de —  15.05’te

1923-de — 1923’te

Uyarı !!!!!!!!!!!Geometrik şekillere getirilen ‘-gen’ eki ve akrabalık bildiren kelimelere getirilen ‘gil’ ekinde benzeşme olmaz.

Örnekler;

Üçgen, beşgen, Serapgil, Ahmetgil …

Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan ‘ı,i,u,ü’ bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecede bulunan dar ünlüler düşer bu ses olayına ünlü düşmesi denir.

Örnekler;

Beyin-i — beyni

Omuz-u — omzu

Fikir-i —  fikri

Nesil-i — nesli

Ağız-ı —  ağzı

Uyarı !!!!!!!!!!!Yapım eki olan bazı kelimelerde ünlü düşmesi olur.

Örnekler;

Uyu-ku — uyku

Sarı-ar  — sarar

İleri-le — ilerle 

Kıvır-ıl —  kıvrıl

Uyarı !!!!!!!!!!!Ünlü ile biten kelimeler ünlü ile başlayan başka bir kelime ile birleştirildiğinde ünlü ile başlar buna ünlü düşmesi veya aşınması denir.

Kahve + altı — kahvaltı

Ne + için — niçin

Ne+ asıl — nasıl

Kayıp + olmak — kaybolmak

Kayın + ana —  kaynana

Ünsüz Düşmesi

Sonunda ‘k’ harfi bulunan bazı kelimelere ‘-cık-cik-cuk-cük-cek-cak’ küçültme ekleri geldiğinde sözcüğü sonunda bulunan ‘k’ ünsüzü düşer bu ses olayına ünsüz düşmesi denir.

Örnekler;

Küçük-cük — küçücük

Minik-cik — minicik

Çabuk-cak — çabucak

Yumuşak-cık —  yumuşacık

Uyarı !!!!!!!!!!!‘k’ harfi ile biten  bazı kelimelere ‘l’ yapım eki geldiğinde kelimenin sonundaki harf düşer.

Ünlü Türemesi

Tek heceli bazı kelimelere küçültme eki ‘-cık, -cik’ geldiğinde ünlü bir harf türer bu olay ünlü türemesi denir.

Bir-cik — biricik

Az-cık — azıcık

Dar-cık — daracık

Genç-cik —  gencecik

Uyarı !!!!!!!!!!!Pekiştirilmiş bazı sözcüklerde ünlü türemesi görülebilir.

Örnekler;

Gündüz — güpegündüz

Sağlam — sapasağlam

Yalnız — yapayalnız

Ünsüz Türemesi

Tek heceli bazı kelimelere ‘ etmek, olmak, eylemek ‘ sözcükleri getirildiğinde sözcükte ünsüz bir harf ortaya çıkar buna ünsüz türemesi denir.

Örnekler;

His + etmek — hissetmek

Af + etmek — affetmek

Hal + olmak — hallolmak

Zan + etmek —  zannetmek                                         

NOT: Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan ek aldıklarında ünsüz türemesi olur.

Hak-ım — hakkım

Şık-ı — şıkkı

Rab-i — rabbi

NOT: Etmek, olmak, kılmak, eylemek, oluşturulan birleşik sözcüklerde ünlü düşmesi görülebilir.

Sabır + etmek — sabretmek

Şükür + etmek — şükretmek

Kayıp + olmak —  kaybolmak

NOT: Etmek, olmak, kılmak, eylemek yardımcı fiilleri ile duran birleşik sözcüklerde herhangi bir ses olayı oluyorsa bitişik yazılır.

His + etmek — hissetmek

Af + etmek — affetmek

Zan + etmek — zannetmek

Ünlü Daralması

Son hecesinde ‘-a,-e’ düz geniş ünlüsü bulunan fiillere ‘-yor’ eki getirildiğinde fiilin sonundaki ‘-a,-e’ ünlüsü olarak ‘-ı-i-u-ü’ ye dönüşür. Bu ses olayına ünlü daralması denir.

Örnekler;

İzle-yor— izliyor

Bekle-yor — bekliyor

Sula-yor —  suluyor

NOT:Tek heceli olan ‘-demek,-yemek’ fiillerine ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ünlü daralması olur.

Örnekler;

De-yor —  diyor

Ye-yor — yiyor

Ye-ip —  yeyip

Ulama

Ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde bu iki kelime arasında ulama gerçekleşir. Ünsüz ile biten sözcük ünlü ile başlayan cümle ile başlayınca birleşik okunur bu yüzden ulama olur.

Örnek;

Bir alevdi gözleri — r ile a arasında ulama olmuştur.

Yardımcı Ünsüzler (Kaynaştırma Harfleri)

Türkçede ünlü ile biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde oraya ‘y,ş,s,n’ harflerinden uygun olanı girer.

Örnekler;

Yuva-ı à yuva-y-ı — y kaynaştırma harfi

İki-er à iki-ş-er — ş kaynaştırma harfi

Kapı-ı àkapı-s-ı — s kaynaştırma harfi

Dudak Ünsüzlerinin Değişimi

Türkçede bazı sözcüklerde ‘b’ ünsüzünden önce gelen ‘n’ ünsüzü ‘m’ye dönüşür. Buna dudak ünsüzü değişimi denir.

Örnekler;

Tenbel — tembel

Canbaz — cambaz