Ses Bilgisi Konu Anlatımı içerisinde öğreneceklerimiz ;
-Ünlü-ünsüz harfler
-Büyük ünlü uyumu
-Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)
-Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)
-Ünlü Düşmesi
-Ünsüz Düşmesi
-Ünlü Türemesi
-Ünsüz Türemesi
-Ünlü Daralması
-Ulama
-Dudak ünsüzlerinin değişimi
**Türkçe de 8 ünlü 21 ünsüz olmak üzere 29 harf vardır.
Ünlü harfler; a,e,ı,i,o,ö,u,ü
Ünsüz harfler; b,c,ç,d,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z
| Ünlü Harfler | Düz | Yuvarlak | ||
| Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
| Kalın Ünlüler | a | ı | o | u |
| İnce Ünlüler | e | i | ö | ü |
Kalın Ünlüler: a,ı,o,u
İnce Ünlüler: e,i,ö,ü
Düz ünlüler: a,e,ı,i
Yuvarlak Ünlüler: o,ö,u,ü
Ünsüz Harfler
Sert Ünsüzler: f,s,t,kç,ş,h,p
Yumuşak Ünsüzler: b,c,d,g,ğ,j,l,m,n,r,v,y,z
Büyük Ünlü Uyumu
Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalınsa kelimenin sonuna kadar bütün ünlülerin kalın olması gerekir ancak kelimenin ilk hecesinin ünlüsü ince ise sonuna kadar bütün ünlüler ince olmalıdır. Bu ses olayına büyük ünlü uyumu denir.
Örnekler;
-Hediye
-Dolap
-Koltuklar
-Defterim
-Kalem
-Sandalye
Uyarı !!!!!!!!!!! Büyük ünlü uyumu tek heceli kelimelerde aranmaz.
Örnekler;
Su, ip, ot, top, ev, kurt …
Uyarı !!!!!!!!!!! Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler;
Aslanağzı, hanımeli, Çanakkale, Kırıkkale …
Uyarı !!!!!!!!!!!Türkçe olduğu halde zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumuna aykırı hale gelmiş kelimelerde vardır.
Örnekler;
Ana-Anne
Alma-Elma
Karındaş-Kardeş
Kangı-Hangi
Ataş-Ateş
Uyarı !!!!!!!!!!!-daş eki bazı kelimelere geldiğinde uymayabilir.
Örnekler;
Meslekdaş, gönüldaş — uymaz
Vatandaş, arkadaş, yoldaş — uyar
Uyarı !!!!!!!!!!!Yabancı kelimelerde genel olarak büyük ünlü uyumu aranmaz çünkü bazı yabancı sözcükler büyük ünlü uyumuna uymazken bazıları uyabilir.
Örnekler;
Gazete, televizyon, viraj — uymaz
Hukuk, ahlak, sanat — uyar
Uyarı !!!!!!!!!!!Türkçede ‘-yor- ken -leyin -mtrak-li -gil -daş’ ekleri genelde büyük ünlü uyumuna uymaz. Ancak uyduğun da olabilir.
Akşamleyin
Amcagil, Akşamki, Geliyor, Yeşilimtırak, Meslektaş, Koşarken uyar
Teyzemgil, gelirken, kırmızımtırak — uymaz
Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)
‘-p,-ç,-t,-k’ sert ünsüzleriyle biten sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki p,ç,t,k harfler yumuşayarak b,c,dg,ğ dönüşür bu ses olayına ünsüz yumuşaması (değişimi) denir.
P—b
Ç—c
T—d
K — g,ğ
Örnekler;
Kitap-ı — kitabı
Ağaç-a — ağaca
Tarak-ı — tarağı
Geçit-i — geçidi
Uyarı !!!!!!!!!!!Tek heceli bazı sözcükler ünsüz yumuşaması kuralına uymaz.
Uymayanlar Uyanlar
İp-i — ipi yurt-u — yurdu
Ot-u — otu tat-ı — tadı
Top-u — topu
Uyarı !!!!!!!!!!!Sert ünsüzle biten özel isimlerde söyleyişte yumuşar ancak yazarken olmaz.
Zonguldak-ı — Zonguldak’ı
Sertaç-a — Sertaç’a
Ahmet-i — Ahmet’i
Uyarı !!!!!!!!!!!Yabancı sözcüklerde ünsüz yumuşaması gerçekleşmez.
Sanat-ı — sanatı hukuk-u — hukuku
Cumhuriyet-i—cumhuriyeti
Hürriyet-i — hürriyeti
Uyarı !!!!!!!!!!!Yapım eki olan ‘-t’ eki ile türetilen sözcüklerde yumuşama olmaz.
Yaz-ıt — yazıt-ı — yazıtı
Yap-ıt à— yapıt-ı — yapıtı
Ünsüz Benzeşmesi(Ünsüz Sertleşmesi)
Sert ünsüzle biten ‘f,s,t,k,ç,ş,h,p’ ile biten sözcüklere ‘c,d,g’ ile başlayan ek getirildiğinde bu gelen ekler ‘ç,t,k’ye dönüşür. Bu ses olayına ünsüz benzeşmesi denir.
Süt-cü — sütçü çalış-gan — çalışkan
Sınıf-da — sınıfta
Uyarı !!!!!!!!!!! Özel isimlere, rakamlara, kısaltmalara, getirilen eller ve de ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.
Örnekler;
Yozgat-da — Yozgat’ta
Sivas-da — Sivas’ta
15.05-de — 15.05’te
1923-de — 1923’te
Uyarı !!!!!!!!!!!Geometrik şekillere getirilen ‘-gen’ eki ve akrabalık bildiren kelimelere getirilen ‘gil’ ekinde benzeşme olmaz.
Örnekler;
Üçgen, beşgen, Serapgil, Ahmetgil …
Ünlü Düşmesi
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan ‘ı,i,u,ü’ bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecede bulunan dar ünlüler düşer bu ses olayına ünlü düşmesi denir.
Örnekler;
Beyin-i — beyni
Omuz-u — omzu
Fikir-i — fikri
Nesil-i — nesli
Ağız-ı — ağzı
Uyarı !!!!!!!!!!!Yapım eki olan bazı kelimelerde ünlü düşmesi olur.
Örnekler;
Uyu-ku — uyku
Sarı-ar — sarar
İleri-le — ilerle
Kıvır-ıl — kıvrıl
Uyarı !!!!!!!!!!!Ünlü ile biten kelimeler ünlü ile başlayan başka bir kelime ile birleştirildiğinde ünlü ile başlar buna ünlü düşmesi veya aşınması denir.
Kahve + altı — kahvaltı
Ne + için — niçin
Ne+ asıl — nasıl
Kayıp + olmak — kaybolmak
Kayın + ana — kaynana
Ünsüz Düşmesi
Sonunda ‘k’ harfi bulunan bazı kelimelere ‘-cık-cik-cuk-cük-cek-cak’ küçültme ekleri geldiğinde sözcüğü sonunda bulunan ‘k’ ünsüzü düşer bu ses olayına ünsüz düşmesi denir.
Örnekler;
Küçük-cük — küçücük
Minik-cik — minicik
Çabuk-cak — çabucak
Yumuşak-cık — yumuşacık
Uyarı !!!!!!!!!!!‘k’ harfi ile biten bazı kelimelere ‘l’ yapım eki geldiğinde kelimenin sonundaki harf düşer.
Ünlü Türemesi
Tek heceli bazı kelimelere küçültme eki ‘-cık, -cik’ geldiğinde ünlü bir harf türer bu olay ünlü türemesi denir.
Bir-cik — biricik
Az-cık — azıcık
Dar-cık — daracık
Genç-cik — gencecik
Uyarı !!!!!!!!!!!Pekiştirilmiş bazı sözcüklerde ünlü türemesi görülebilir.
Örnekler;
Gündüz — güpegündüz
Sağlam — sapasağlam
Yalnız — yapayalnız
Ünsüz Türemesi
Tek heceli bazı kelimelere ‘ etmek, olmak, eylemek ‘ sözcükleri getirildiğinde sözcükte ünsüz bir harf ortaya çıkar buna ünsüz türemesi denir.
Örnekler;
His + etmek — hissetmek
Af + etmek — affetmek
Hal + olmak — hallolmak
Zan + etmek — zannetmek
NOT: Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan ek aldıklarında ünsüz türemesi olur.
Hak-ım — hakkım
Şık-ı — şıkkı
Rab-i — rabbi
NOT: Etmek, olmak, kılmak, eylemek, oluşturulan birleşik sözcüklerde ünlü düşmesi görülebilir.
Sabır + etmek — sabretmek
Şükür + etmek — şükretmek
Kayıp + olmak — kaybolmak
NOT: Etmek, olmak, kılmak, eylemek yardımcı fiilleri ile duran birleşik sözcüklerde herhangi bir ses olayı oluyorsa bitişik yazılır.
His + etmek — hissetmek
Af + etmek — affetmek
Zan + etmek — zannetmek
Ünlü Daralması
Son hecesinde ‘-a,-e’ düz geniş ünlüsü bulunan fiillere ‘-yor’ eki getirildiğinde fiilin sonundaki ‘-a,-e’ ünlüsü olarak ‘-ı-i-u-ü’ ye dönüşür. Bu ses olayına ünlü daralması denir.
Örnekler;
İzle-yor— izliyor
Bekle-yor — bekliyor
Sula-yor — suluyor
NOT:Tek heceli olan ‘-demek,-yemek’ fiillerine ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ünlü daralması olur.
Örnekler;
De-yor — diyor
Ye-yor — yiyor
Ye-ip — yeyip
Ulama
Ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde bu iki kelime arasında ulama gerçekleşir. Ünsüz ile biten sözcük ünlü ile başlayan cümle ile başlayınca birleşik okunur bu yüzden ulama olur.
Örnek;
Bir alevdi gözleri — r ile a arasında ulama olmuştur.
Yardımcı Ünsüzler (Kaynaştırma Harfleri)
Türkçede ünlü ile biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde oraya ‘y,ş,s,n’ harflerinden uygun olanı girer.
Örnekler;
Yuva-ı à yuva-y-ı — y kaynaştırma harfi
İki-er à iki-ş-er — ş kaynaştırma harfi
Kapı-ı àkapı-s-ı — s kaynaştırma harfi
Dudak Ünsüzlerinin Değişimi
Türkçede bazı sözcüklerde ‘b’ ünsüzünden önce gelen ‘n’ ünsüzü ‘m’ye dönüşür. Buna dudak ünsüzü değişimi denir.
Örnekler;
Tenbel — tembel
Canbaz — cambaz
