KÖK VE EK

Sevgili öğrencilerimiz bu yazımızda Kök ve ek konu anlatımını sizler için hazırladık.

Kök ve ek konusu içerisinde öğreneceklerimiz; kök tanımı, çeşitleri (isim kök, fiil kök, ortak kök ,sesteş kök,) ekin tanımı, yapım ekleri, gövde, isim çekim ekleri, hal durum ekleri, iyelik ekleri, tamlayan ekleri , türemiş ve birleşik sözcüklerdir. 

KÖK

 icon-category Kelimenin yapısında yer alan ve bütün ekler çıkarıldığında anlamlı en küçük kelimenin bütünüyle anlam ilişkisi olan en küçük anlamlı parçaya kök denir.

– Masa-cı-lar

-Balık-çı

-Perde-ler-den

-Ev-li-ler

NOT: Bir kelimenin tamamıyla anlam ilişkisi olmasına dikkat etmeliyiz.

Balık –doğru

 Bal-ık — yanlış

Kök Çeşitleri

1.İsim Kök

2.Fiil Kök

3.Ortak Kök

4.Sesteş Kök

1.İsim Kök

Varlıkları ve kavramları karşılayan yani isim olan köklerdir.

Bir kelimenin isim kök olduğunu anlamak için kelimenin köküne ‘-mak-mek’ mastar eki getirilir. Kelime anlamsız oluyorsa isim köklüdür.

Örnek;

-Ev-de —isim kök + ek

-Parmak-lık —isim kök + ek

-Süt-çü — isim kök + ek

-Tahta-cı — isim kök + ek

-Tırnak-lar—isim kök + ek

2.Fiil Kök

Varlıkların yaptığı işi hareketi veya durumu, oluşu bildiren köklerdir. Bir kelimenin kökünün fiil kök olduğunu anlamak için kökün sonuna mastar ‘-mak-mek’ eki getirilir. Kelime anlamlı olursa fiil köktür.

-Uçak — uç-mak — fiil kök

-Bilgi — bil-mek— fiil kök

-Geldim — gel-mek— fiil kök

-Suskun — sus-mak — fiil kök

-Silgi — sil-mek— fiil kök

-Görecek — gör-mek — fiil kök

3.Ortak Kök

Aralarında anlam ilişkisi bulunan ve hem isim hem fiil kök olabilen köklere ortak kök denir.

Örnek;

-Bu boya bitmiş. — İsim kök

-Babam bütün duvarları boyadı. — fiil kök

-Güreş bizim ata sporumuz. — İsim kök

-Pehlivanlar meydanda güreşti. — fiil kök

4.Sesteş Kök

Yazılışları aynı anlamları farklı olan köklere sesteş kök denir.

Örnek;

-Çocuklar kavgadan sonra barıştı. — fiil kök

-Barış ülkeler arasındaki dostluğu pekiştirir. — isim kök

Ek

Kelimenin anlamını veya türünü değiştiren yada var olan kelimeyi cümle içinde kullanılmaya elverişli hale getiren parçalara ek denir.

1. Yapım Ekleri

Eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü değiştiren eklere yapım eki denir.

Diş-çi — yapım eki almış hali

Süt-çü — yapım eki almış hali

Ev-li — yapım eki almış hali

Gövde

Bir kelimenin yapım eki almış haline gövde denir.

Süt — isim kök

Süt-çü — isim kökün yapım eki almış hali

Türk — isim kök

Türk-çe — isim kökün yapım eki almış hali

İsimden İsim Yapım Eki

Kökü isim olan sözcüklere gelen yapım eki sözcüğü yine isim yapıyorsa bu yapım eklerine isimden isim yapım eki denir.

-Kitap — İsim kök

-Kitap-lık — isim kökün yapım eki almış hali

-Şeker — İsim kök

-Şeker-lik — isim kökün yapım eki almış hali

-Kir —İsim kök

-Kir-li — isim kökün yapım eki almış hali

-Yozgat — İsim kök

-Yozgat-lı — isim kökün yapım eki almış hali

İsimden Fiil Yapım Eki

İsim kök ya da gövdelerine gelerek onları fiil yapan yapım eklerine isimden fiil yapım eki denir.

-Su —İsim kök

-Su-la —İsim kökün fiil yapım eki

-El — isim kök

-El-le—İsim kökün fiil yapım eki

Fiilden İsim yapım Eki

Fiil kök ya da gövdelerine gelerek onları isim yapan yapım eklerine fiilden isim yapım eki denir.

-Git — fiil kök

-Git-iş — gidiş — yapım eki almış hali

-Sun — fiil kök

-Sun-uş —yapım eki almış hali

Fiilden Fiil Yapım Eki

Fiil kök ya da onları tekrar fiil yapan yapım eklerine fiilden fiil yapım eki denir.

-Kaçır — kaç-ır

-İçir — iç-ir

Güldür — gül-dür

İsim Çekim Ekleri

İsimlere gelerek anlamını ve yapısını değiştirmeyen eklere isim çekim ekleri denir.

1.Çoğul (Çokluk) Ekleri

İsimlere gelerek onlara çoğul anlamı kazandıran yani birden fazla olduğu anlamı veren eklere denir. Bunlar -lar -ler ekleridir.

-Ev-ler

-Araba-lar

-Kuş-lar

-Sehpa-lar

-Çöp-ler

-Saat-ler

2.Hal Durum Ekleri

İsim soylu sözcüklere gelerek onlara yönelme, belirtme, bulunma, ayrılma anlamları katan eklerdir.

-Yalın Hali  eki yoktur. — ev

Yönelme hali —a, e —ev-e

Belirtme hali — ı,i,u,ü — ev-i

Bulunma hali — de,da,te,ta — ev-de

Ayrılma Hali — den,dan,ten,tan — ev-den

Örnek;

Silgi — Yalın Hali

Silgi-ye — Yönelme Hali

Silgi-yi —Belirtme Hali

Silgi-de—Bulunma Hali

Silgi-den Ayrılma Hali

Ağaç-Yalın Hali

Ağaç-a – Yönelme Hali

Ağaç-ı – Belirtme Hali

Ağaç-da – Bulunma Hali

Ağaç-dan – Ayrılma Hali

Mendil – yalın hali

Mendil-e – Yönelme Hali

Mendil-i – Belirtme Hali

Mendil-de – Bulunma hali

Mendil-den – Ayrılma Hali

Çöp – Yalın Hal

Çöp-e –Yönelme Hali

Çöp-ü – Belirtme Hali

Çöp-de – Bulunma hali

Çöp-den – Ayrılma hali

Defter – yalın hal

Defter-e – yönelme hali

Defter-i – Belirtme hali

Defter-de – bulunma hali

Defter-den – Ayrılma hali

NOT:Bazı kelimelere hal eklerini getirdiğimizde o kelimelerde ünsüz yumuşaması ve ünsüz sertleşmesi gibi ses olayları görülebilir ayrıca kelime ünlü bir harf ile bitmişse ‘yönelme, belirtme’ hal ekleri geldiğinde araya kaynaştırma harfi girer.

İyelik (Aitlik) Ekleri

Bir varlığın kime ait olduğunu veya neye ait olduğunu bildiren isim ve isim soylu  sözcüklere gelen eklere denir.

İyelik ekleri isime getirilmek zorundadır.

Örnek;

Kalem

Kalem-im – Benim

Kalem-in – Senin

Kalem-i – Onun

Kalem-imiz – Bizim

Kalem-iniz- sizin

Kalem-leri – Onların

Su

Su-yum – 1.Tekil

Su-yun – 2.Tekil

Su-ları – 3.Tekil

Su-yumuz – 1.Çoğul

Su-yunuz – 2.Çoğul

Su-ları – 3.Çoğul

Tamlayan (İlgi) Ekleri

Belirtili ve zincirleme isim tamlamalarında tamlayan durumundaki kelimenin aldığı eke tamlayan eki denir.

-ın-in-un-ün-nın-nin- nun-nün

Örnekler; 

Ali’ nin saati – tamlayan, tamlanan

Ev-in yolu – tamlayan, tamlanan

Mustafa’nın montu – tamlayan, tamlanan

Fiil Çekim Ekleri

Fiillere gelen çekim eki.

1.Kip (Zaman Ekleri)

Fiilere gelerek zaman ve dilek anlamı katan eklere kip eki denir.

• -dı-di-du-dü-tı-ti-tu-tü

Gel-di

• -mış-miş-muş-müş

Gel-miş

• -yor

Yazı-yor

Yürü-yor

• -acak-ecek

Git-ecek

• -r-ar-er-ır-ir-ur-ür

Sev-er

Say-ar

• -malı-meli

Sil-meli

Gör-meli

• -a-e
• -sa-se

2.Kişi (Şahıs) Eki

Fiillere gelerek fiilin yaptığı işi kimin yaptığını belirten eklere kişi ekleri denir.

                                      Fiil + Kip + Kişi

Ben – 1.Tekil şahıs

Sen – 2.Tekil şahıs

O – 3.Tekil şahıs

Biz – 1.Çoğul şahıs

Siz – 2. Çoğul şahıs

Onlar – 3. Çoğul şahıs

Sev-dim – 1.Tekil şahıs

Sev-di- 2.Tekil şahıs

Sev-di – 3.Tekil şahıs

Sev-dik- 1.Çoğul şahıs

Sev-diniz- 2. Çoğul şahıs

Sev-di- 3. Çoğul şahıs

Örnekler

1. Sev

Sev-di

Sev-miş

Sev-i-yor

Sev-ecek

Sev-er

Sev-meli

Sev-se

2. Öğren

Öğren-di

Öğren-miş

Öğren-i-yor

Öğren-ecek

Öğren-ir

Öğren-meli

Öğren-se

3. Oku

Oku-du

Oku-muş

Oku-yor

Oku-y-acak

Oku-r

Oku-malı

Oku-sa

4. Kes

Kes-di

Kes-miş

Kes-i-yor

Kes-ecek

Kes-er

Kes-meli

Kes-se

5. Ör

Ör-dü

Ör-müş

Ör-üyor

Ör-ecek

Ör-er

Ör-meli

Ör-se

Türemiş Sözcükler

Yapım eki almış olan sözcüğe türemiş sözcük denir.

NOT:Türemiş sözcükler yapım eki almak zorundadır. Türemiş sözcüklere aynı zamanda gövde de denir.

Örnekler

Yol -kök, yol-luk –türemiş sözcük

Vatan-kök, vatan-daş – türemiş sözcük

Yol -kök, yol-cu – türemiş sözcük

Simit-kök, simit-çi – türemiş sözcük

Sanat-kök, sanat-çı- türemiş sözcük

Birleşik sözcükler

İki sözcüğün birleşip kaynaşmasıyla oluşan yeni sözcüklere birleşik sözcük denir.

Aslanağzı- Aslan + ağzı

Hanımeli –hanım+eli

Çanakkale – Çanak+kale

Bilgisayar- bilgi+sayar

Anıtkabir – anıt+kabir

Kırıkkale – Kırık+kale

Eskişehir – Eski+şehir

*** Birleşik kelimelerin her ikisi de anlamını koruyabilir.

Gözyaşı, ayakkabı ….

*** birincil kelime anlamını kaybedebilir.

Adamotu  – adam + otu

*** ikinci kelime anlamını kaybedebilir.

Rüzgargülü – rüzgar + gülü

Kitapevi- kitap + evi

*** Her iki kelime de anlamını kaybedebilir.

Hanımeli -Hanım + eli

İmambayıldı – imam + bayıldı

*** İki kelimenin birleşmesiyle oluşabilir.

Uyurgezer -uyur + gezer

Kapkaç-Kap + kaç

*** Bir isim ve bir fiilin birleşmesiyle oluşabilir.

Ateş + kes , uçak + savar

***İki yansıma sözcüğün birleşmesiyle oluşabilir.

Gır+ gır, çıt + çıt

***İsim tamlaması yoluyla oluşabilir.

Aslan + ağzı, tavuk + göğsü

***Sıfat tamlaması yoluyla oluşabilir.

Açık + göz, yalın + ayak

KÖK VE EK ALIŞTIRMA SORULARI İÇİN TIKLAYINIZ